पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(From Jalodbhava  to Tundikera)

Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar

Home page

Jalodbhava - Jaatipushpa (Jahnu, Jagrata / awake, Jaajali, Jaataveda / fire, Jaati / cast etc.)

Jaatukarnya - Jaala  (Jaatukarnya, Jaanaki, Jaabaali, Jaambavati, Jaambavaan etc. )  

Jaala - Jeeva  (Jaala / net, Jaalandhara, Jaahnavi, Jihvaa / tongue, Jeemuuta, Jeeva etc.)

Jeeva - Jaimini ( Jeevana / life, Jrimbha, Jaigeeshavya, Jaimini etc.) 

Joshtri - Jyeshthaa (Jnaana / knowledge, Jyaamagha, Jyeshthaa etc. )  

Jyeshthaa - Jwalanaa  ( Jyeshthaa, Jyoti / light, Jyotisha / astrology, Jyotishmaan, Jyotsnaa, Jwara / fever etc. )

Jwalanaa - Dhaundhaa (Jwaala / fire, Tittibha, Damaru, Daakini, Dimbhaka, Dhundhi etc.)

Ta - Tatpurusha ( Taksha / carpenter, Takshaka, Takshashilaa, Tattva / fact / element etc. ) 

Tatpurusha - Tapa (Tatpurusha, Tanu / body, Tantra / system, Tanmaatraa, Tapa / penance etc. )

Tapa - Tamasaa (Tapa, Tapati, Tama / dark, Tamasaa etc.)

Tamaala - Taamasi (Tarpana / oblation, Tala / level, Taatakaa, Taapasa, Taamasa etc.)

Taamisra - Taaraka (Taamisra, Taamboola / betel, Taamra / copper, Taamraparni, Taamraa, Taaraka etc.)

Taaraka - Taala (Taaraa, Taarkshya, Taala etc.)

Taala - Tithi  (Taalaketu, Taalajangha, Titikshaa, Tithi / date etc. )

Tithi - Tilottamaa  (Tila / sesame, Tilaka, Tilottamaa etc.)

Tilottamaa - Tundikera (Tishya, Teertha / holy place, Tungabhadra etc.)

 

 

टिट्टिभ दम्पति – समुद्र कथा(मित्रभेदः, कथा 12)

कथान्तराः –

1.पंचतन्त्रे 1.275 मन्दविसर्पिणी यूका – अग्निमुख मत्कुण कथा विद्यते। कथासरित्सागरे १०..१२७  अयं कथा मन्दविसर्पिणी यूका – टीटिभ मत्कुण रूपेण वर्त्तते।

2. कथासरित्सागरे ९.१.७८ टिट्टिभ दंपती कथा पूर्वं सीता द्वारा टीटिभ सरे स्वपातिव्रत्य परीक्षा वृत्तान्तं वर्तते। अयं वृत्तांतः पंचतन्त्रे न विद्यते। यदि सीता पतिव्रता भवेत्, तर्हि सा टीटिभ सरस्य पारे गमयितुं शक्नोत्। पातिव्रत्यस्य अर्थमस्ति यत् आवां देहस्य चेतना सतत् रूपेण उच्चतर चेतनातः निर्देशं ग्रहणे समर्थं भवतु।

3.पुराणेषु टिट्टिभ असुरस्य वधं त्रयोविंशे मनौ काले मयूरावतार द्वारा भवति। अयं कथा पंचतन्त्रे न विद्यते।

            विपश्यना ध्यान तन्त्रे अयं सामान्य निर्देशः यत् ध्यानकाले यः कोपि संवेदना उत्पद्यते – यथा कण्डू, पीडा आदि, ते सर्वे ध्यानतन्त्रस्य प्रभावान्तर्गताः भवन्ति। तेषामुपरि ध्यानस्य केन्द्रीकरणं अपेक्षणीयः। तस्य परिणतिः किं भविष्यति। यः पीडा पीडा आसीत्, तस्य रूपान्तरणं हर्षे भविष्यति। अनेन कारणेन मत्कुणस्य एकं नाम टीटिभ अस्ति, द्वितीयं अग्निमुख अस्ति। अग्निमुखः अर्थात् तीव्र पीडा। पीडायाः रूपान्तरणं सीता, शीता माध्यमे प्रदर्शितं अस्ति। सर्वाणि अपि कष्टानां मेलनेन एकं सरं प्रभविष्यति यस्य पारकरणे शक्तिः केवल पतिव्रता सीतायाः एव अस्ति, अयं उल्लेखः अस्ति। किन्तु इमं कथनं अन्य दृष्टया अपि ध्यातव्यः, यत् सीता अर्थात् अग्निमुख पीडायाः शीतकरणं, हर्षे रूपान्तरणम्। यः कश्च रौद्रमस्ति, तस्य शिवत्वे रूपान्तरणं सम्भवमस्ति।

टिट्टिभ शब्दस्य मूलं किं भवितुं शक्यं अयं अन्वेषणीयः। सामान्यरूपेण, यः टि टि इति रवं करोति, स टिट्टिभः। विष्णुधर्मोत्तर पुराणे, विष्णोः मयूरावतारः टिट्टिभ असुरस्य वधं करोति। मयूरस्य विशेषता ऋषीणामाश्रमेषु ध्वन्याः शुद्ध प्रतिध्वनि कर्तुं प्रसिद्धमस्ति। किन्तु टिट्टिभस्य संदर्भे मयूरस्य  प्रकृतिः अधिक व्यापकं भवति। रजनीश महोदयानुसारेण, वयं यदा कमपि मिष्ट पदार्थस्य आस्वादनं कुर्वामः, तदा तस्य रसस्य स्मृतिः न चिरस्थायी भवति। तस्य रसस्य स्मृतिं पुनः – पुनः नवीनीकर्तुं आवश्यकता भवति। मयूरस्य स्थितित्यां नायं त्रुटि दर्शनीयः। स्मृत्याः चिरलेखने त्रुट्याः किं कारणं भवितुं शक्यं। पुराणानुसारेण, मयूरेण टिट्टिभस्य अभिभवनं त्रयोदशे देवसावर्णि मन्वन्तर काले भवति। देवसावर्णि अर्थात् अयं मन्वन्तरः सूर्यस्य पत्न्याः छायायां उत्पन्न देवसावर्णिः मनोः पुत्रस्य भवति। पुराणानुसारेण अस्मिन् मन्वन्तरे देवगणानां नामानि - --- - - सुनय इत्यादि भवन्ति एवं टिट्टिभ असुरः अस्य मन्वन्तरस्य इन्द्रः सार्धं युद्धं करोति।

त्रयोदशस्य रौच्यस्य मनोः पुत्रन्निबोध मे ।।
चित्रसेनो विचित्रश्च नयो धर्मभृतो धृतिः ।।१।।
सुनेत्रो वृक्षवृद्धिश्च सुनयो धर्मयो दृढः ।।
रौच्यस्यैते मनोः पुत्राः शृणुष्व ऋषयो मम।।२।।
धृतिमानव्ययश्चैव निःप्रकोपो निरुत्सुकः ।।
निर्माणस्तत्त्वदर्शी च दवयायत कीर्तिताः ।।३।।
सुत्रामाणः सुधर्माणः शुभकर्माण एव च ।।
एते शक्र तदा प्रोक्ता देवतानां गणास्त्रयः।।४।।
एकैकस्मिन्गणे देवा एकादश तदा शुभाः।।
देवेन्द्रश्च तदा तेषां भविष्यति बृहस्पतिः ।। ५ ।।

अपि च –

त्रयोदशे देवसावर्णौ रौच्ये तु दिवस्पतिम् ।।८२।।
इन्द्रं वशे चकाराऽपि दैत्यष्टिट्टिभसंज्ञकः ।
मनोः पुत्रान् चित्रसेनं तपोधर्मरतं धृतिम् ।।८३।।
विचित्रं घर्मपं क्षेत्रवृत्तिं दृढं सुनेत्रकम् ।
वशे चक्रे तथर्षींश्च सुनयं तत्त्वदर्शिनम् ।।८४।।
धृतिमन्तमव्ययं च निशारूपं निरुत्सुकम् ।
निर्माणं चेत्यथ देवान् स्वरोमकान् स्वधर्मकान् ।।८५।।
स्वकर्मकानमराँश्च वशे चक्रे तु टिट्टिभः ।
मेरुवासं टिट्टिभं तं नाशयितुं सुरादयः ।।८६ ।।
प्रार्थयन् मां मया दीर्घं रूपं मायूरकं धृतम् ।
मायूरकेण रूपेण घातयिष्यामि टिट्टिभम् ।।८७।।

पुराणानुसारेण अस्य मन्वन्तरस्य इन्द्रस्य नाम बृहस्पतिरस्ति। यदि एवं अस्ति, तर्हि बृहस्पतेः विकृतं अवस्था, यत्र बृहती बुद्धिः नास्ति, टिट्टिभ असुरः भवति। अपि च, टिट्टिभ असुरस्य रूपं सर्पस्य रूपं अस्ति, न वयः। सर्पस्य गतिः तिर्यक् गतिः भवति, न ऊर्ध्वोधोमुखी।  

कथासरित्सागरस्य कथामध्ये सीतायाः पातिव्रत्यं टीटिभ सरस्य पारं नेतुं समर्थः अस्ति। अस्मिन् संदर्भे पातिव्रत्य गुणस्य उचित परिभाषा अपेक्षितमस्ति।

पुराणेषु तित्तिर पक्षी कलविंक पक्षिणः सन्तानः अस्ति।  कथानुसारेण, कलविंक पक्षिणः जन्म त्रिशिरा विश्वरूपस्य तस्य मुखात् भवति यः सुरापानं करोति, अन्नं भक्षयति। प्रथमः मुखः सोमपानं करोति। कलविंक अर्थात् कुलविंक, कुलस्य विंकस्य, दूषणस्य कारणम्। विंक शब्द हेतु वृन्दावने बांकेबिहार्यः, वेंकट शब्दानां अर्थं ग्रहणीयमस्ति।

टिट्टिभ, तित्तिरि, तैत्तिरीय इत्यादि शब्दानां मूलं तत – विस्तारे प्रतीयते। मयूर पक्षिणः कार्यमपि श्रुतीनां प्रतिध्वनि रूपेण विस्तारं भवति। यदा प्रतिध्वनिः विरूप प्रकारस्य भवति, तदा एतत् टिट्टिभस्य ध्वनि, इति प्रस्तावः। टिट्टिभस्य प्रसिद्धिः स्वपुरुषार्थोपरि अतीव गर्व हेतु भवति। कथ्यन्ते यत् टिट्टिभः स्वपादान् आकाशोपरि कृत्वा शेते, यतः यदि अनाधारः आकाशः पतेत्, तदा टिट्टिभः स्वपादानां उपरि तम् धारयिष्यति। पंचतन्त्रस्य वर्तमान कथायामपि नर टिट्टिभः विश्वासं प्रकटयति यत् यदि समुद्रः अण्डानां हरणं करोति, तदा सः स्वचञ्चु द्वारा समुद्रस्य शोषणं कर्तुं शक्नोति। मादा टिट्टिभी स्वपतिं प्रस्तौति यत् यदि किमपि कठिन कार्यं कर्तुं उत्सहामहे, तदा अन्येषां सहायता अपि अनिवार्यं भवति। अन्ततः टिट्टिभस्य सजातीयः गरुडः समुद्रशोषणार्थं विष्णुं उपालम्भयति एवं तत्परिणामस्वरूपे विष्णुः स्वधनुषं समुद्रोपरि सन्धानं करोति। समुद्रः भीत्या अंडान् प्रत्याददाति।

     अस्मिन् कथायां टिट्टिभस्य अण्डानां किं महत्त्वमस्ति। अस्माकं चेतना एकः समुद्रस्वरूपमेव अस्ति। तस्मात् समुद्रात् कदाचिदेव कस्यापि महात्मनः सदुपदेशात् किमपि प्रतिध्वनिः प्रजायते। स न शुद्धः प्रतिध्वनिः, अपितु अशुद्धमेव। आवां सतत् प्रयत्नेन इमं प्रतिध्वनिं, इमं आत्मनः वाचं वयं शुद्धं कर्तुं शक्नुमः। तदा अयं शुद्ध वाक् टिट्टिभस्य अण्डाः भविष्यति। किन्तु सम्भावना अस्ति यत् आवां चेतना समुद्रः पुनः इमं शोधित वाचं, शकुनं नाशयिष्यति। शोधित वाकस्य संरक्षणस्य उपायमस्ति यत् यज्ञ रूपी विष्णुः प्रकटं भवेत्।

 

देह – चेतना में रहने अर्थात् अपने आपको शरीर समझकर तदनुसार व्यवहार करने पर जब मनुष्य के विचारों में मैं , मेरा और स्वार्थ प्रविष्ट हो जाता है, तब न केवल मनुष्य के विचार ही दूषित होते हैं, अपितु दूषित विचारों के आधार पर उपर्युक्त वर्णित शृंखला – क्रम में मनुष्य के भाव, दृष्टिकोण, कर्म, आदतें, दृष्टि, व्यक्तित्व तथा भाग्य आदि सभी क्रमशः दूषित हो जाते हैं। ये सभी दूषित विचार, भाव, दृष्टिकोण, कर्म, दृष्टि, व्यक्तित्व तथा भाग्य मनुष्य को हानि पहुँचाते हैं, इसलिए मन रूपी समुद्र में व्याप्त इस दूषण को ही कथा में समुद्र में रहने वाले ग्राह, मकर, नाग, सर्प, दैत्य, दानव तथा राक्षस आदि कहकर इंगित किया गया है।

     अनेकानेक जन्मों तक अपने आपको शरीर समझकर स्वार्थ आदि के वशीभूत होने के कारण मनुष्य के विचारों में, भावों में, कर्म तथा दृष्टि आदि में जो यह दूषण या कलुषता व्याप्त हो जाती है, उसे अब देह –चेतना में रहकर नहीं मिटाया जा सकता। यह कलुषता पूर्णरूपेण केवल तभी समाप्त हो पाती है जब मनुष्य प्रयत्नपूर्वक स्वचेतना को ही रूपान्तरित कर ले अर्थात् स्वयं को शरीर न समझकर आत्मस्वरूप समझने लगे। राम के द्वारा समुद्र के कुक्षि – प्रदेश को सुखा देना और वहाँ एक नूतन कूप का निर्माण कर देना इसी तथ्य को इंगित करता है। - राधा गुप्ता, सेतु शब्दस्य टिप्पणी

 टिट्टिभ दम्पति – समुद्र कथा(मित्रभेदः, कथा 12)

कथान्तर

1.     पंचतन्त्र 1.275 में मन्दविसर्पिणी जूं – अग्निमुख खटमल की कथा है। कथासरित्सागर १०..१२७ में यह कथा मन्दविसर्पिणी जूं – टिटिभ खटमल के नाम से विद्यमान है।

2.     कथासरित्सागर में टिट्टिभ दंपती की कथा से पूर्व सीता द्वारा टीटिभ सर पर अपने पातिव्रत्य की परीक्षा देने का वृत्तान्त है। यह वृत्तान्त पंचतन्त्र में नहीं है। यदि सीता पतिव्रता हो तो वह टीटिभ सर के पार जाने में समर्थ हो सकती है। पतिव्रता का अर्थ है कि हमारी देह उच्चतर चेतना से लगातार निर्देश ग्रहण करे।

3.पुराणों में टिट्टिभ असुर का वध तेरहवें मनु के काल में मयूर अवतार द्वारा होता है। यह कथा पंचतन्त्र में नहीं है।

विपश्यना ध्यान तन्त्र में यह सामान्य निर्देश होता है कि ध्यान काल में जो कोई भी संवेदना उत्पन्न हो – यथा कण्डू, पीडा आदि, वह सब ध्यान तन्त्र के प्रभाव के अन्तर्गत आता है। उसके ऊपर ध्यान केंद्रित करना अपेक्षित है। उसकी परिणति क्या होगी। जो पीडा पीडा थी, उसका रूपान्तरण हर्ष में हो जाएगा। इसी कारण से खटमल का एक नाम टीटिभ है, दूसरा अग्निमुख। अग्निमुख अर्थात् तीव्र पीडा। पीडा का रूपान्तरण सीता, शीता के माध्यम से प्रदर्शित किया गया है। साधना काल में जितने कष्ट उत्पन्न होंगे, उनको मिलाकर कष्टों का एक सरोवर कहा जा सकता है। इस कष्ट सरोवर को पार करने की शक्ति केवल पतिव्रता सीता में ही है, ऐसा कहा गया है। इस कथन को दूसरे दृष्टिकोण से देखने की भी आवश्यकता है – कि सीता अर्थात् अग्निमुख पीडा का शीतकरण, हर्ष में रूपान्तरण। जो कुछ भी रौद्र है, उसका शिवत्व में रूपान्तरण सम्भव है।

टिट्टिभ शब्द का मूल क्या हो सकता है, यह अन्वेषणीय है. सामान्य रूप से, जो टि टि शोर करता है, वह टिट्टिभ है। विष्णुधर्मोत्तर पुराण में विष्णु का मयूर अवतार टिट्टिभ असुर का वध करता है। मयूर की विशेषता यह है कि वह ऋषियों के आश्रमों में मन्त्र ध्वनि की शुद्ध प्रतिध्वनि करता है। किन्तु टिट्टिभ के संदर्भ में मयूर की प्रकृति अधिक व्यापक हो जाती है। रजनीश महोदय के अनुसार, हम जिस किसी स्वादिष्ट पदार्थ का आस्वादन करते हैं, उस रस की स्मृति चिरस्थायी नहीं रहती। उस स्मृति को पुनः पुनः नवीन करने की आवश्यकता पडती है। मयूर की स्थिति में यह त्रुटि नहीं होती। स्मृति के चिरलेखन में इस त्रुटि का कारण क्या हो सकता है, यह अन्वेषणीय है। पुराणों के अनुसार, मयूर टिट्टिभ का मर्दन तेरहवें देवसावर्णि मन्वन्तर में करता है। देवसावर्णि अर्थात् यह मन्वन्तर सूर्य की पत्नी छाया से उत्पन्न देवसावर्णि मनु पुत्र का है। पुराणों के अनुसार इस मन्वन्तर में देवगणों के नाम इस प्रकार हैं –

त्रयोदशस्य रौच्यस्य मनोः पुत्रन्निबोध मे ।।
चित्रसेनो विचित्रश्च नयो धर्मभृतो धृतिः ।।१।।
सुनेत्रो वृक्षवृद्धिश्च सुनयो धर्मयो दृढः ।।
रौच्यस्यैते मनोः पुत्राः शृणुष्व ऋषयो मम।।२।।
धृतिमानव्ययश्चैव निःप्रकोपो निरुत्सुकः ।।
निर्माणस्तत्त्वदर्शी च दवयायत कीर्तिताः ।।३।।
सुत्रामाणः सुधर्माणः शुभकर्माण एव च ।।
एते शक्र तदा प्रोक्ता देवतानां गणास्त्रयः।।४।।
एकैकस्मिन्गणे देवा एकादश तदा शुभाः।।
देवेन्द्रश्च तदा तेषां भविष्यति बृहस्पतिः ।। ५ ।।

अपि च –

त्रयोदशे देवसावर्णौ रौच्ये तु दिवस्पतिम् ।।८२।।
इन्द्रं वशे चकाराऽपि दैत्यष्टिट्टिभसंज्ञकः ।
मनोः पुत्रान् चित्रसेनं तपोधर्मरतं धृतिम् ।।८३।।
विचित्रं घर्मपं क्षेत्रवृत्तिं दृढं सुनेत्रकम् ।
वशे चक्रे तथर्षींश्च सुनयं तत्त्वदर्शिनम् ।।८४।।
धृतिमन्तमव्ययं च निशारूपं निरुत्सुकम् ।
निर्माणं चेत्यथ देवान् स्वरोमकान् स्वधर्मकान् ।।८५।।
स्वकर्मकानमराँश्च वशे चक्रे तु टिट्टिभः ।
मेरुवासं टिट्टिभं तं नाशयितुं सुरादयः ।।८६ ।।
प्रार्थयन् मां मया दीर्घं रूपं मायूरकं धृतम् ।
मायूरकेण रूपेण घातयिष्यामि टिट्टिभम् ।।८७।।

पुराणों के अनुसार इस मन्वन्तर के इन्द्र का नाम बृहस्पति है। यदि ऐसा है तो बृहस्पति की जो विकृत स्थिति है, जो बुद्धि बृहती नहीं है, व्यापक नहीं है, वह टिट्टिभ असुर है। यह उल्लेखनीय है कि टिट्टिभ असुर का रूप सर्प का है, पक्षी का नहीं। सर्प की गति तिर्यक् होती है, ऊर्ध्व – अधोमुखी नहीं।

कथासरित्सागर की कथा में सीता का पातिव्रत्य टीटिभ सरोवर के पार ले जाने मे समर्थ होता है। इस संदर्भ में पातिव्रत्य के गुणों की उचित परिभाषा अपेक्षित है।

टिट्टिभ, तित्तिरि, तैत्तिरीय इत्यादि शब्दों का मूल तत – विस्तार प्रतीत होता है। मयूर पक्षी का कार्य श्रुति का प्रतिध्वनि रूप में विस्तार करना होता है। जब प्रतिध्वनि विरूप प्रकार की होती है, तब यह टिट्टिभ की ध्वनि होती है। - - -- -

तित्तिरों को पुराणों में कलविंक पक्षी का पुत्र कहा गया है। कथा के अनुसार कलविंक पक्षी का जन्म त्रिशिरा विश्वरूप के उस मुख से होता है जो अन्न को खाने वाला था, सुरा का पान करने वाला था। पहला मुख सोमपान करने वाला था। कलविंक को कुलविंक अर्थात् कुल के तिरछेपन के रूप में समझा जा सकता है। विंक की व्याख्या लोकभाषा में बिंका, तिरछा के रूप में की जा सकती है। वृन्दावन में बांकेबिहारी के रूप में इसे समझा जा सकता है।

इस कथा में टिट्टिभ के अण्डों का क्या महत्त्व है। हमारी चेतना एक समुद्र का रूप है। उस समुद्र से कभी कभी किसी महात्मा के सदुपदेश के कोई प्रतिध्वनि उत्पन्न हो जाती है जो हमारा जीवन बदल देती है। यह प्रतिध्वनि शुद्ध नहीं होती, अपितु अशुद्ध ही होती है। अपने प्रयत्न से हम इस प्रतिध्वनि को शुद्ध बना सकते हैं। तब यह प्रतिध्वनि टिट्टिभ के अण्डे का रूप होगी। संभावना है कि हमारा चेतना समुद्र इस ध्वनि का, शकुन का नाश कर देगा। इस वाक् के संरक्षण का उपाय है  कि यज्ञ रूपी विष्णु प्रकट हों।

देह – चेतना में रहने अर्थात् अपने आपको शरीर समझकर तदनुसार व्यवहार करने पर जब मनुष्य के विचारों में मैं , मेरा और स्वार्थ प्रविष्ट हो जाता है, तब न केवल मनुष्य के विचार ही दूषित होते हैं, अपितु दूषित विचारों के आधार पर उपर्युक्त वर्णित शृंखला – क्रम में मनुष्य के भाव, दृष्टिकोण, कर्म, आदतें, दृष्टि, व्यक्तित्व तथा भाग्य आदि सभी क्रमशः दूषित हो जाते हैं। ये सभी दूषित विचार, भाव, दृष्टिकोण, कर्म, दृष्टि, व्यक्तित्व तथा भाग्य मनुष्य को हानि पहुँचाते हैं, इसलिए मन रूपी समुद्र में व्याप्त इस दूषण को ही कथा में समुद्र में रहने वाले ग्राह, मकर, नाग, सर्प, दैत्य, दानव तथा राक्षस आदि कहकर इंगित किया गया है।

     अनेकानेक जन्मों तक अपने आपको शरीर समझकर स्वार्थ आदि के वशीभूत होने के कारण मनुष्य के विचारों में, भावों में, कर्म तथा दृष्टि आदि में जो यह दूषण या कलुषता व्याप्त हो जाती है, उसे अब देह –चेतना में रहकर नहीं मिटाया जा सकता। यह कलुषता पूर्णरूपेण केवल तभी समाप्त हो पाती है जब मनुष्य प्रयत्नपूर्वक स्वचेतना को ही रूपान्तरित कर ले अर्थात् स्वयं को शरीर न समझकर आत्मस्वरूप समझने लगे। राम के द्वारा समुद्र के कुक्षि – प्रदेश को सुखा देना और वहाँ एक नूतन कूप का निर्माण कर देना इसी तथ्य को इंगित करता है। - राधा गुप्ता, सेतु शब्दस्य टिप्पणी

 प्रथम लेखन - माघ शुक्ल षष्ठी, विक्रम संवत्२०७२(१३ फरवरी, २०१६ई.)